Сапалы тұқымды қалай ажыратамыз?
Тұқым шаруашылығы — өсімдік шаруашылығындағы негізгі сала, өсімдік шаруашылығының өнімділігі мен экономикалық әлеуеті тұқым сапасына байланысты. Сапалы тұқым — өнімділіктің негізі. Оның сапасына тек саны ғана емес, өсімдіктердің ауруларға, ауа-райына төзімділігі мен пісетін уақытына да байланысты. Тіпті ауылшаруашылығы техникалары заманауи жабдықталған болса да сапасыз тұқымдар жақсы нәтиже бермейді. Ал сапалы тұқымдардың ең бірінші қасиеті — өнгіштігі, өсу энергиясы, тазалық және сұрыптық қажеттілік. Тұқымдар міндетті түрде зертханалық тексеруден, сертификаттаудан өтеді, сонымен қатар мемлекеттік стандартқа сәйкес келеді. Сонымен қатар, аудандарға бөлуді ескеру маңызды. Яғни сұрыптың белгілі бір аймаққа қаншалықты сәйкес келетінін есепке алу қажет.
Элиталы және жай тұқымдардың айырмашылығына келсек, элиталы тұқымдар – бұл сұрыптаудан өткен өнімдер. Олардың өнімділігі жоғары және стресске төзімді. Олар қатаң стандарттарға сәйкес шығарылады, кейіннен репродуктивті ұрпақтары өсіріледі. Өңделмеген тұқымдардың тұрақты өнім беретініне кепілдік жоқ. Әсіресе өнеркәсіптік ауқымда бұл тұқымдар тиімсіз. Бірақ тұқым таңдауда диқандар көбіне қателіктерге жол береді. Ең жиі қайталанатын қателік – арзан сертификатталмаған материал сатып алу. Сондай-ақ аудандастыру және егу бойынша ұсыныстарды елемеу. Кейде егін егушілер егін жинағаннан кейін «өз» тұқымдарын алады, бірақ ол сұрыптың уақыт өте келе нашарлайтынын түсінбейді.
Фитосараптаманың маңызы
Тұқымның фитосараптамасы – бұл өсімдіктердің дұрыс өсуі мен жоғары өнімділігін қамтамасыз ету үшін егуге дайындықтың маңызды кезеңдерінің бірі. Аталған үрдістің негізгі мақсаты – тұқым материалының жасырын инфекцияларға, соның ішінде саңырауқұлақтар, бактериялар және вирустарға қарсы патогендерден таза екендігін анықтау. Осылайша, тұқымды егу алдында фитосараптамалық зерттеу жүргізу аса маңызды.
Жалпы алғанда ауылшаруашылық дақылдардың ауруларының барлық қоздырғыштарының 60%-дан астамы тұқыммен таралады. Тұқымда кездесетін микрофлора сапрофитті (пеницилл, аспергил, мукор, альтернария және т.б.) және патогенді (қаракүйе, гельминтоспориоз, фузариоз және т.б.) болады. Тұқымның патогенді кешенінің құрамына саңырауқұлақтар мен бактериялардың ондаған түрі кіреді.
Патогенді және сапрофитті микрофлораның кешені тұқымның энзимді-микозды сарқылуын тудырады. Бұл өсу кезеңінде өсімдіктердің өнгіштігіне, өсу қарқындылығына және дамуына кері әсер етеді. Тұқым өскен кезде олар тамыр жүйесінің ризосферасында жинақталады және тамырдың шіруін қоздыруы мүмкін. Тұқымдық материалдың сапасын жан-жақты бағалау үшін оның патогенді микрофлорамен залалдануын міндетті түрде зерттеу қажет, яғни фитосараптама жүргізу қажет.
Тұқымның фитосараптамасы оны бақылаудың маңызды элементі болып саналады. Ол тұқымдық материалдың басқа да сапасы мен өсу энергиясын анықтауға қарағанда аса маңызды мағынаға ие. Ауруларды дұрыс болжау, олардың пайда болуының себебін және даму ерекшеліктерін алдын-ала білу және қорғаныс іс-шараларын тиімді жүргізуге негіз болады.
Сонымен қатар, фитосараптама тұқымды сапалы дәрілеуге де септігін тигізеді. Тұқымдарды фитосараптамадан өткізу тек препаратты дұрыс таңдап қана қоймай, дәрілеуге дифференцияалды қарауға, яғни қорғау құралы жетпеген жағдайда дәннің қатты залалданған топтарына аса көңіл аударып, оларды қайта бөлуге мүкіндік береді.
Неліктен фитосараптамадан өткізу қажет:
- Аурудың таралуын болдырмау. Көптеген фитопатогендер тұқым арқылы беріледі. Уақытылы сараптама жасалмаса егіннің бір бөлігін жоғалтып қана қоймай, алдағы жылдары да егілетін егінге «жұқтыруға» қаупі жоғары.
- Тиімді дәрілеу әдісін таңдау. Белгілі бір қоздырғышты біле отырып, диқан қажетті препарат пен өңдеу әдісін таңдай алады.
- Шығындарды азайту. Ауру вегетациялық кезеңде қымбат химиялық дәрілеуді қажет етеді, ал тұқымдарды тексеру арқылы аурудың алдын алу әлдеқайда арзанға түседі.
Фитосараптаманы егіс алдында, жаңа жеткізушілерден тұқым сатып алғанда немесе өз тұқымдық материалыңызды қайта пайдалануды жоспарлаған кезде жүргізу қажет. Фитосараптама – бұл жай ғана «формальдылық» емес, дақылдардың биологиялық қауіпсіздігінің кепілі.
Жазкен Жиембаев атындағы Қазақ өсімдік қорғау және карантин ғылыми-зерттеу институтының мүмкіндіктері
Ауыл шаруашылығы өндірісі үшін тұқым материалының сапасының маңыздылығын ескере отырып, Ж.Жиембаев атындағы Қазақ өсімдік қорғау және карантин ғылыми-зерттеу институты өз зерттеулерінде әртүрлі ауыл шаруашылығы дақылдарының тұқым материалын сауықтыруға басымдық береді. Бұл ретте ауыл шаруашылығы дақылдарының тұқымдарын себу сапасына және фитопатогендік кешенді белгілеуге фитосараптама жүргізіледі.
Институтта зиянды организмдерді сәйкестендіру, пестицидтерді токсикологиялық бағалау бойынша сапалы талдау жүргізу үшін ИСО/МЭК-17025 бойынша және халықаралық стандарттар бойынша аккредиттелген фитосанитариялық зертханалық талдау сынақ орталығы мен осындай қызметті ұсына алатын аккредиттелген зертхана бар. Білікті мамандар тұқым үлгілерін зертханалық жағдайда классикалық және ПТР талдау әдісін қолдана отырып зерттейді. Бұл патогендердің бар-жоғын анықтап қана қоймай, инфекция деңгейін бағалауға мүмкіндік береді. Сондықтан шаруалар өз тұқым материалдарын фитосараптамадан өткізгісі келсе, біздің институтта ондай мүмкіндік жеткілікті!